Bài Viết Tặng Học Sinh, Sinh Viên, Nhân Viên, Và Những Người Có Học Tiếng Anh
Hoàng Hữu Phước, MIB
Khi một người luôn sống khắc khổ, ứng xử nghiêm túc, tư thế nghiêm trang, thể hiện nghiêm nghị trong công việc đối nội và đối ngoại,
lúc chủ trì phiên họp toàn thể hàng tháng (Monthly Staff Meeting) tổ chức tại cơ quan sau giờ làm việc, từ 18g đến 20g, phát biểu báo cáo bằng tiếng Anh và luôn làm tất cả ban lãnh đạo cùng hàng trăm nhân viên dù là người Anh, người Canada, người Mỹ, người Hong Kong, người Singapore, người Malaysia hay người Việt đang mõi mệt sau 8 giờ lao động vẫn cùng cười to sảng khoái và luôn ngóng mong mau đến thời điểm có buổi họp toàn thể ở tháng tiếp theo
còn khi người đó có thể trò chuyện làm Tân Tổng Lãnh Sự Hoa Kỳ ở Thành phố Hồ Chí Minh cười tươi rạng rở và vui vẻ thì tất nhiên không do người ấy diễu hề chọc cười kiểu Việt
Thì chúng ta tạm xem như người ấy có “a very good sense of humor” mà cái sự tạm hiểu ở tiếng Việt có nghĩa là “giỏi khiếu khôi hài”. Vậy nếu hiểu luôn luôn đúng thìsense of humor là gì? Tại sao Thánh Gandhi của Ấn Độ từng phán rằng nếu Ngài không có sense of humor thì lẽ ra Ngài đã tự tử từ lâu rồi, còn câu nói thường gặp ở Phương Tây nhằm đánh giá cao tầm quan trọng của sense of humor lại là các bộ dụng cụ cứu hộ cứu nguy nên có sẵn một sense of humor?
Có lẽ ý kiến của William James là xác đáng nhất, nói đúng bản chất sense of humornhất, khi cho rằng khiếu khôi hài sense of humor cũng chính là common sense tức năng lực phổ biến có nơi đa số con người trong cảm nhận được và có đánh giá nhìn nhận chinh xác và logic đối với những vấn đề cụ thể được đồng thuận đương nhiên về tính hợp lý và mức độ an toàn chung của nó; và cả hai chỉ khác nhau ở chỗ chúng có tốc độ di chuyển không như nhau: sense of humor đơn giản là một thứ common sense đang nhảy múa hát ca vui vẻ mà thôi.
Như vậy, ngôn ngữ Việt đã không thể nào có từ ngữ diễn đạt thích hợp sense of humor vì sense of humor hàm chứa tự thân cái common sense để biểu đạt cáicommon sense ấy trong tư thế đầy ắp sự hân hoan, yêu đời, ý nhị, sâu sắc, duyên dáng, ngập tràn tính giúp đỡ – chẳng khác nào vừa nói lên một sự thật ai cũng đồng tình vừa hát ca nhảy múa vui vẻ vậy – trong khi khiếu khôi hài của người Việt lại dựa chủ yếu trên sự tưởng tượng mà mục đích chỉ để chọc cười vô thưởng, vô phạt, vô lý, hoặc chỉ để bôi nhọ, kích bác, chế giễu, châm biếm, châm chọc, mà không ít các trường hợp xuất phát từ ác ý ác tâm hoặc một sự “bó tay”.
Có một Việt Kiều Canada từng hăng say kể rằng anh đến dự một cuộc phỏng vấn và được yêu cầu cười to rồi bị đánh giá chưa đạt yêu cầu, phải về luyện tiếp. Thế là anh ta trở đi trở lại nhiều lần trong những 3 năm liên tục mới được tuyển dụng và được cử sang làm việc cho chi nhánh ở Việt Nam. Và anh ta mỗi khi cười là tiếng hả hả vang dội khắp tầng lầu, rung rinh toàn bộ khung kính cửa sổ dán phản quang màu xanh lá của Diamond Plaza. Mọi nhân viên Việt Nam cho rằng anh ta ba xạo, dóc tổ. Còn tôi cho rằng nếu anh ta nói thật, đích thị anh ta hoặc kể chuyện hoang đường hoặc anh ta ngu khờ không biết mình bị chơi trác vì nhà tuyển dụng đuổi khéo anh ta nhưng vì anh ta kiên trì luyện cười trong ba năm nên nhà tuyển dụng đành phải ban cho anh một cơ hội để vào công ty làm công việc ở chi nhánh Việt Nam vốn đòi hỏi tính kiên trì cao độ (chứ không phải vào công ty để cười ha hả); nhưng nếu anh ta nói xạo nhằm để thiên hạ thấy anh ta thân thiện, vui tính, thì rất có thể anh ta có “sense of humor”; còn nếu anh ta đem chính mình ra nói với ngụ ý bản thân phải trầy da tróc vảy chịu đựng sự đòi hỏi quái đản của công ty mới có công việc này thì đích thị anh ta có “a very good sense of humor”. Thế “good sense of humor/humour” của tiếng Anh khác với “có khiếu khôi hài” ở tiếng Việt ra sao?
Rất nhiều người Việt cho rằng khôi hài là chọc cười thiên hạ, chẳng khác gì diễu hề, mà nội dung khôi hài truyền thống của đa số đàn ông người Việt toàn là có liên quan dến bộ phận sinh dục, đến đời sống tình dục, đến kinh nghiệm sắc dục, đến nữ đồng nghiệp nào đó; còn nhiều người khác thì chuyên sưu tầm những bài lục bát hay những thông tin bỡn cợt đầy mỉa mai nhạo báng chế độ Cộng sản Việt Nam và lãnh đạo Việt Nam đăng đầy trên các trang mạng chùa của bọn chống Việt ở hải ngoại rồi khi đến giờ ăn trưa thì quây quần kể lể cười ha hả cho mau chóng tiêu cơm tiêu cá không cần phải súc miệng xỉa răng. Vậy thì khôi hài kiểu Việt thiên về tiêu cực, hạ thấp tư cách và tư thế người chủ sở hữu cái năng khiếu ấy. Nhiều học sinh, sinh viên, trước khi lên đường du học đã thu thập nhiều truyện tiếu lâm, và khi sinh hoạt tập thể đem kể lại bằng tiếng Anh cho các bạn học là người Mỹ người Anh để chứng tỏ ta có óc khôi hài; nhưng trăm lần như một chỉ làm cho các bạn này dù hiểu hết nội dung tiếng Anh vẫn không hiểu nó khôi hài ở chỗ nào trong khi người kể và các sinh viên Việt khác thì cười rũ rượi, rụa ràn nước mắt.
Đối với dân Âu Mỹ, sense of humor không để chọc cười vô duyên vô đạo mà trước hết để minh chứng bản thân có sức khỏe tâm thần tốt, lạc quan, yêu đời, khéo léo, vị tha – mà tất cả ngần thứ này hoặc chứng minh hoặc cho thấy tiềm tàng rõ nét nhất sự thành công của những ai có nó. Đặc điểm nổi trội của sense of humor là tự trào (tức tự cười bản thân mình, tức đem mình ra làm đối tượng cho sự khôi hài),sâu sắc ý nhị (tức làm người nghe phải suy gẫm và ghi nhớ), khéo léo (tức nhanh trí hóa giải vấn đề nghiêm trọng thành lợi thế bản thân), và vị tha (tức thấu hiểu hoàn cảnh khó xử của người khác để tham gia hóa giải hoặc cảm nhận được tính tích cực nơi và đồng thuận với cái sự tình người khác ấy muốn bày tỏ).
Mới đây trong chuyến thăm Mỹ của Đức Giáo Hoàng đã có hai giai thoại thí dụ về “sense of humor”. Khi thấy trong biển người chào đớn hai bên đường có một phụ nữ bế con và cháu bé mặc trang phục giống y hệt mình, Đức Giáo Hoàng đã nói với người phụ nữ ấy rằng “Bà đúng là có good sense of humor” minh chứng sự khôi hài là trong ý nghĩ, trong tư duy, thể hiện bằng sự chọn may trang phục giáo hoàng cho đứa bé, rất ý nhị, thanh lịch, dễ thương, chứ không để chọc cười hay qua thể hiện bằng lời nói kèm tiếng cười hả hả. Chính Đức Giáo Hoàng sở hữu sense of humorkhi phán người dàn bà ấy có sense of humor. Còn tại một buổi họp bên lề ở Liên Hợp Quốc cùng thời gian với chuyến thăm của Đức Giáo Hoàng Francis, một tổng thống ở Châu Âu đã “Kính thưa Tổng Thống (Mr. President)” khi bắt đầu hội đàm với Phó Tổng Thống Mỹ Biden. Khi mọi người cười ồ lên, vị tổng thống ở Châu Âu ấy nói ngay rằng “biết đâu sắp tới sẽ là như vậy?” khiến mọi người cười ồ lên lần thứ hai và lần này để tán thưởng tài ứng đối khôi hài nhanh trí của một người chủ nhân sense of humor.
Như vậy, bất kỳ ai khỏe mạnh về tinh thấn, yêu đời, vị tha, và có tài hùng biện đều có thể có sense of humor. Bất kỳ ai có khả năng kể chuyện tục tĩu để làm thiên hạ cười không thể xem như có khiếu khôi hài của sense of humor vì có khi sự tập trung nói về bộ phận sinh dục hay chuyện tình dục cho thấy có sự ám ảnh dục tình mang tính bịnh lý trong bộ môn khoa học Tâm Bịnh Lý Học do kẻ khôi hài có cuộc sống tình dục thất bại hoặc vì một ám ảnh dục tình từ thời thơ ấu mà không thể thỏa mãn được cho đến tận ngày nay – theo lý giải của bộ môn Phân Tâm Học – còn nếu sự tập trung diễu cợt về chế độ cộng sản hay các lãnh đạo cộng sản thì dứt khoát đó không là sense of humor mà đích thị là miệng lưỡi kẻ có ác tâm chống cộng muôn đời thất bại mà tiếng Anh gọi là eternal loser vì nếu thành công thì đã không đắng cay diễu cợt sau lưng như thế.
Như đã nói, sự hóm hỉnh tự trào về chính mình là một phần quan trọng của sense of humor.
Một thí dụ khác về sense of humor: khi có người tưởng là hay lắm nên dạy đời trên LinkedIn rằng “….Hảy nói ít thôi…Hãy thường xuyên cười to…” thì y đã nhận được lời dạy về sense of humor rằng “Nếu bạn nói ít mà thường xuyên cười to, bạn có thể bị cho là một tên đần. Nếu bạn được trời phú cho có một sense of humor, bạn phải lắng nghe nhiều hơn để hiểu cái humor của thiên hạ để bạn có thể cười to, và bạn cần nói nhiều hơn để đem humor đến cho thiên hạ để làm họ cười to.” Bản thân lời “dạy” đầy ý nhị này cũng cho thấy người “dạy” có một sense of humor.
Bảng cắm trên đường cao tốc như sau là một thí dụ về sense of humor: “Nếu yêu Chúa Jesus thì hãy nhấn còi xe. Nếu muốn đi gặp Chúa Jesus thì hãy vừa lái xe vừa gởi tin nhắn.”
Một minh chứng khác để thấy Âu Mỹ thực sự thể hiện khiếu khôi hài của mình ra sao nếu liên hệ tới tạp chí biếm họa Cú Đấm (Punch) lừng danh của Anh Quốc (khai trương năm 1841 và đình bản năm 2002 sau hơn 160 năm tồn tại, trước đà tấn công hơn vũ bảo của báo mạng) chuyên đăng toàn tranh humor về các chủ đề đối nội, đối ngoại, văn hóa, nghệ thuật, thời trang, xã hội, khoa học và công nghệ, qua các thí dụ sau, để biết họ khi khôi hài sẽ cười ha hả ồn ào hay chỉ là cười mĩm đầy ý nhị hoặc ngay cả không cười mà chỉ thấy trong lòng thoải mái khi xem tranh:
Tranh humor mang tiêu đề “tác động của đình công đối với nhà tư bản và với người lao động” của Punch:
hay như tranh humor sau của Punch trong Đệ Nhị Thế Chiến lúc Anh Quốc yêu cầu các xí nghiệp phải che đậy, ngụy trang cơ sở của mình để tránh bị oanh tạc bởi các chiến đấu cơ Đức Quốc Xã, thì nhà máy sản xuất sơn đã ngụy trang như thế này:
Bạn hãy so sánh các tranh trên với tất cả các tranh của Tuổi Trẻ Cười để thấy sự khác biệt hoàn toàn về “khôi hài”. Đây cũng là lý do tôi đã từng viết cách nay nhiều năm chê bai cái trần trụi của cách đặt tên của “Tuổi Trẻ Cười” do không sâu sắc ý nhị độc đáo như “Quả Thôi Sơn” của Anh hay “Cá Sấu” của Liên Xô, chẳng khác nào gọi trụi trần là Cửa Hàng Ăn Uống (thay vì nên là Nhà Hàng) hay Đại Học Khoa Học Xã Hội Và Nhân Văn (thay vì nên là Đại Học Bà Huyện Thanh Quan) vậy.
Tóm lại, đã luôn có sự khác biệt giữa các ngôn ngữ khác nhau, Democracy được dịch là Dân Chủ, nhưng nội dung từ vựng của Dân Chủ nơi suy nghĩ của người Việt lại hoàn toàn xa rời Democracy, vì trong khi Democracy diễn giải như một hình thái người dân tham gia chính trị qua việc bỏ phiếu bầu người dại diện cho mình thay mình chăm lo việc quốc gia đại sự thì người Việt lại cho rằng dân phải làm chủ, từ đó phe nhóm Chống Việt nhao nhao công kích Việt Nam là “đảng trị”, bóp nghẹt “dân chủ” mà láu cá không nói gì đến Mỹ cũng “đảng trị” và nếu vậy thì cũng bóp nghẹt “dân chủ”, còn ai trẻ người non dạ trong nước cũng đòi trực tiếp làm chính trịđể thực thi dân chủ mà không cần thông qua bầu cử theo hiến định và luật định. Tương tự, Humor (Humour) được dịch là Khôi Hài, nhưng nội dung và nội hàm của sự biểu đạt của humor lại khác với của khôi hài vì người Việt ta cho rằng khôi hài là tiếu lâm và chọc cười thiên hạ với thủ thuật dung tục hoặc dè bỉu. Trong khi đó, humor không để chọc cười, không để dè bỉu, thí dụ như tranh humor đã qua thủ thuật hội họa đẳng cấp cao cùng ý tứ ý nhị phục vụ sự suy gẫm và thưởng thức, hoàn toàn để lành mạnh hóa sự suy tư, giải tỏa căng thẳng, tạo môi trường giao hảo mang tính tích cực, xây dựng, đồng an vui, đồng cảm thụ rằng cuộc đời đáng sống biết bao, một khi tất cả những cái lẽ ra là vấn nạn đã được hóa giải sắc sâu, chuyên nghiệp, hình tượng hóa qua nét cọ của bậc tài hoa danh tiếng trên một ấn phẩm tiếng danh như Punch. Như thí dụ ở trên, đang trong Đệ Nhị Thế Chiến mà Punch vẫn xuất bản đều đặn, với cả bức tranh về nhà máy sơn đã sơn ngụy trang ra sao để tránh hỏa tiển V1, V2, cùng bom đạn của các oanh tạc cơ của Đức, biến hoàn cảnh thảm khốc của chiến tranh được vơi đi từ các tranh humor đó. (Và cũng lại là vấn đề ngôn ngữ khi người ta cho rằng đó là tranh humor thì Việt lại cho đó làbiếm họa, mà biếm là châm biếm, nên tranh nào cũng chọt cái này, chọi cái kia, chõicái nọ, không thể nào là tác phẩm sâu sắc được lưu trữ trong bảo tàng nghệ thuật của Anh Quốc cho toàn thế giới thưởng lãm như các tranh humor của Punch.
Như vậy, bạn hãy xem mình có đang yêu đời, có lòng tốt vị tha, có ý xây dựng, có tâm hỗ trợ, có định hướng cởi mở, có tài lan tỏa sự bừng sáng tích cực nơi những người chung quanh, và có năng lực ứng đối hùng biện để nhanh chóng hóa giải – thậm chí “mềm hóa” – hoàn cảnh từ bất lợi trở thành thuận lợi cho bạn (hoặc đỡ lời cho người khác) hay không. Nếu có, bạn đang sở hữu cái sense of humor, và nếu cái sense of humor của bạn nổi bật, biến hóa đầy tích cực, thì bạn ắt đang sở hữuvery good sense of humor mà dân Âu Mỹ rất thán phục. Còn nếu không có cùng lúc tất cả những tính chất trên, trong khi bạn vẫn khẳng định bạn có khiếu khôi hàichọc cười thiên hạ thì bạn hãy lấy công tâm mà xem mình có đang (a) sử dụng sự dung tục về tình dục hay bộ phận sinh dục làm trò cười, (b) sử dụng trí nhớ để đọc lại những bài vè trên mạng có nội dung chống đối chế độ bôi nhọ lãnh đạo nhà nước hoặc lãnh đạo doanh nghiệp, phòng ban, cơ quan bạn đang công tác, hoặc (c) sử dụng tài riêng để sáng tác chính những bài vè có nội dung chống đối chế độ bôi nhọ lãnh đạo nhà nước hay không, vì nếu như vậy thì bạn đừng dại dột phát huy cái khiếu ấy bằng tiếng nước ngoài khi giao du với người nước ngoài, vì sự giáo dục hiệu quả của nước họ sẽ khiến họ rất giỏi ngoại giao, luôn cười to cười vui hưởng ứng bạn, nhưng bảo đảm đến 10.000% là họ xem bạn như một gã tâm thần hoặc bị ám ảnh dục tình, hoặc bị thất thời thất chí thất tình thất bại nên chua chát chua cay chua lè với xã hội và đất nước của chính mình. Có khi bạn chỉ có ironyhay satire chứ bạn không có humor, vì irony thiên về châm chọc mĩa mai cay đắng còn satire lại thiên về châm chọc châm biếm bỡn cợt mĩa mai, mà cả hai đều mang tính dạy đời. Vì vậy, humor thuộc đẳng cấp cao của sự lành mạnh, hóa giải, hòa giải, hòa hợp, hòa thuận, hòa bình, an bình, thiện tâm.
Và nếu bạn hội đủ tất cả những tính chất phải có của excellent sense of humor tức tạm dịch là khiếu khôi hài bậc Thầy kiểu Tây, tôi và những người bạn nước ngoài của bạn sẽ hoàn toàn ngạc nhiên không thể nào tin được nếu bạn không thể là ngôi sao sáng trên đường đời.
Hoàng Hữu Phước, Thạc-sĩ Kinh-doanh Quốc-tế
